Prawo spadkowe – Zmiany wprowadzone w 2023 r. w instytucji niegodności dziedziczenia

Polski system prawny, w celu ochrony spadku, jak również testamentu przed spadkobiercą, który popełnił wobec spadkodawcy określone, niedopuszczalne działania, przewiduje instytucję niegodności dziedziczenia. Zdarzają się okoliczności, że spadkobierca zachowywał się wobec spadkodawcy w nieodpowiedni sposób, a jego postępowanie wypełnia przesłanki ustawowe. W takim przypadku możliwe jest uznanie takiego spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, a poprzez to odsunięcie takiej osoby od spadku, co jednocześnie ogranicza krąg spadkobierców.

Przesłanki stanowiące podstawę uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia zostały opisane w art. 928 kodeksu cywilnego. Pierwotnie ww. przepis wskazywał na trzy przyczyny uznania za niegodnego – wymienione w art. 928 § 1 pkt 1–3. Nowelizacja prawa cywilnego, która weszła w życie z dniem 15 listopada 2023 r., do treści ww. przepisu wprowadziła pkt. 4 i 5, które przewidują dwie kolejne przyczyny.

W celu uznania spadkobiercy za niegodnego, konieczne jest przeprowadzenie odpowiedniego postępowania sądowego, które – zgodnie z ustawą – jest możliwe w sytuacji wypełnienia przez spadkobiercę co najmniej jednego z niżej wymienionych przypadków. Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:

1. Dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy.
2. Podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności.
3. Umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
4. Uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową.
5. Uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.

Ważne jest, że orzeczenie przez Sąd niegodności dziedziczenia na podstawie art. 928 § 1 pkt. 4 i 5 możliwe jest wyłącznie do zdarzeń stanowiących podstawę uznania za niegodnego dziedziczenia, które zaistniały po dniu wejścia w życie niniejszej ustawy tj. po 15 listopada 2023 r.

Istotnym aspektem jest również niemożliwość uznania za niegodnego dziedziczenia spadkobiercy, któremu spadkodawca przebaczył. Przebaczenie musi dotyczyć przebaczenia konkretnego zachowania spadkobiercy, które mogłoby być podstawą do uznania za niegodnego dziedziczenia.

Z powództwem uznania spadkobiercy za niegodnego może wystąpić każdy, kto ma w tym interes, z zastrzeżeniem, iż tego rodzaju sprawa nie może zostać wytoczona przez osobę, która na podstawie przepisów ustawy traktowana jest tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku (np. spadkobierca, który odrzucił spadek).

Z żądaniem takim osoba zainteresowana może wystąpić w ciągu roku od dnia dowiedzenia się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem 3 lat od śmierci spadkodawcy.

Orzeczenie Sądu o uznaniu spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia ma charakter konstytutywny i wywołuje skutek wsteczny (działa ex tunc), tym samym powoduje, że:

• spadkobiercę w świetle prawa spadkowego traktuje się, jakby nie dożył otwarcia spadku;
• spadkobierca nie dziedziczy po danym, konkretnym spadkodawcy;
• spadkobierca traci prawo do zachowku po spadkodawcy;
• w miejsce niegodnego wstępują inne osoby – spadkobiercy ustawowi przy dziedziczeniu ustawowym, a przy dziedziczeniu testamentowym – osoby uprawnione z tytułu podstawienia lub przyrostu, a w przypadku ich braku – spadkobiercy ustawowi;
• zstępni spadkobiercy nie są objęci skutkami orzeczenia Sądu o niegodności dziedziczenia.

W sytuacji, gdy toczy się sprawa o stwierdzenie nabycia spadku to wytoczenia sprawy o niegodność dziedziczenia stanowi podstawę do zawieszenia postępowania o stwierdzenie nabycia spadku do czasu zakończenia sprawy o niegodność dziedziczenia.